Podniesienie umiejętności finansowych konsumentów nie oznacza tylko przekazania wiedzy co trzeba zrobić, ale należy także pomóc konsumentom rozwijać umiejętności wykorzystywania tej wiedzy.

W artykule przedstawię wyniki badania na temat wpływu edukacji finansowej na nasze dobre samopoczucie finansowe (financial well-being).

Badanie zostało zrealizowane przez amerykański urząd zajmujący się ochroną konsumentów na rynku usług finansowych The Consumer Financial Protection Bureau (CFPB). Wyniki zostały opublikowane w 2015 r. w raporcie „Financial well-being: The goal of financial education” [1].

Badanie przeprowadzono w Stanach Zjednoczonych i odzwierciedla ono m.in. opinie Amerykanów na temat czynników wpływających na osiągnięcie dobrego samopoczucia finansowego. Mimo to wnioski z analiz można traktować bardziej uniwersalnie, bowiem badaniem objęto nie tylko respondentów, ale również liczne artykuły i opracowania poświęcone różnym aspektom edukacji finansowej oraz zachowaniom finansowym konsumentów.

Po kryzysie 2007/2008 podjęto w Unii Europejskiej wiele działań w zakresie przygotowania konsumentów do swobodnego i bezpiecznego funkcjonowania na rynku finansowym. To przygotowanie obejmuje zarówno podniesienie poziomu wiedzy finansowej uczestników tego rynku, jak również zapewnienie im ochrony prawnej oraz zagwarantowanie dostępu do podstawowych usług finansowych.

Liczne regulacje unijne wprowadziły cały szereg działań obejmujących powyższe elementy i zobowiązały poszczególne kraje Unii do ich stosowania, w tym Polskę. Od pewnego czasu obowiązuje nas dyrektywa PSD2 (Directive on Payment Services), która otworzyła rynek dla firm świadczących usługi łączenia informacji ze wszystkich rachunków klienta w jedno miejsce, aby łatwiej było konsumentowi zarządzać swoimi finansami. Mamy również dyrektywę MIFID (The Markets in Financial Instruments Directive), która wprowadza ochronę konsumenta kupującego produkty inwestycyjne. Mamy także ustawę o kredycie konsumenckim, która określa liczne prawa dla konsumenta, który zaciąga i spłaca kredyt konsumpcyjny. I wreszcie w przygotowaniu jest ustawa o kredycie hipotecznym, gdzie po raz pierwszy pojawiają się wyraźne zapisy o konieczności dostarczania kredytobiorcom informacji, które mają charakter edukacyjny.

Wszystkie te działania mają pomóc obecnym i przyszłym konsumentom rozwijać ich wiedzę finansową, rozumieć ryzyka związane z zakupem różnych produktów finansowych, podejmować świadome decyzje finansowe i aktywnie dbać o podnoszenie swojego dobrego samopoczucia finansowego.

O ile wprowadzenie regulacji chroniących konsumenta na rynku finansowym jest procesem nie wymagającym ich zaangażowania, to już działania edukacyjne nie zakończą się sukcesem jeśli konsument nie włączy się świadomie w ten proces. Dlatego obecnie tak wiele uwagi poświęca się temu zagadnieniu. Miedzy innymi prowadzi się cykliczne badania poziomu wiedzy finansowej konsumentów w poszczególnych krajach i organizuje narodowe programy edukacji finansowej.

Skoro tak wiele uwagi, czasu i wysiłku jest skierowane na edukację finansową obecnych i przyszłych konsumentów, to czy rzeczywiście przekłada się ona na nasze lepsze samopoczucie finansowe? I właśnie próbę odpowiedzi na to pytanie podjął CFPB. W badaniu zastanawiano się w szczególności czym jest dobre samopoczucie finansowe, jakie zachowania prowadzą do osiągnięcia tego stanu i jaka wiedza, umiejętności, postawy i cechy konsumenta generują te zachowania.

Co dla konsumentów oznacza dobre samopoczucie finansowe?

Na podstawie wywiadów przeprowadzonych z konsumentami oraz specjalistami z zakresu doradztwa finansowego sformułowano definicję dobrego samopoczucia finansowego. Konsumenci i specjaliści wskazali, że ważnymi dla nich czynnikami, które prowadzą do dobrego samopoczucia finansowego są:

• możliwość kontrolowania na co dzień swoich finansów – respondenci mówili, że ważne jest dla nich poczucie, że to oni zarządzają swoimi finansami, a nie finanse rządzą ich życiem. Istotna jest dla nich pewna swoboda w realizacji zobowiązań finansowych;
• posiadanie zdolności absorbowania szoków finansowych – ta zdolność może wynikać nie tylko z dużych oszczędności czy różnych form ubezpieczenia, ale również realnych możliwości skorzystania ze wsparcia rodziny czy znajomych;
• bycie na dobrej drodze do osiągnięcia swoich celów finansowych – ludzie określają sobie różne cele finansowe, które realizują na różnych etapach swojego życia np. zakup nowego samochodu, domu, czy też zabezpieczenie swojej przyszłości. Jeżeli te cele udaje się realizować, to sprzyja to naszemu lepszemu samopoczuciu finansowemu;
• posiadanie pewnej swobody finansowej, aby korzystać z rzeczy, które pozwalaj cieszyć się życiem – tutaj zwracano uwagę na wiele rzeczy, które wpływają na taki styl życia np. możliwość wyjścia do restauracji, wyjazdu na wakacje, spędzenia czasu z przyjaciółmi. Ale tą radość życia zapewnia również swobodna możliwość zaspokajania swoich potrzeb edukacyjnych, czy możliwość szukania nowej pracy bez presji natychmiastowego uzyskiwania dochodów.

I warto podkreślić, że dla badanych aspekt finansowy jest ważny w osiągnięciu dobrego samopoczucia finansowego, ale nie jest to jedyne kryterium. Wiele zależy od indywidualnych potrzeb, postaw i aspiracji konsumentów, które wpływają na codzienne decyzje, wybory i kompromisy.

Pewnym zaskoczeniem może być, że podobne postrzeganie dobrego samopoczucia finansowego mają zarówno osoby pracujące, jak i te, które już zakończyły ten etap swojej aktywności życiowej. Oczywiście były pewne różnice, ale dotyczyły one przede wszystkim dość specyficznych dla danego wieku potrzeb np. możliwość swobodnego korzystania z opieki zdrowotnej była wyraźnie ważniejsza dla osób starszych, a kwestia przygotowania się finansowego do życia na emeryturze była istotna dla osób w wieku produkcyjnym.

O ile respondenci określając czynniki sprzyjające osiągnięciu komfortu finansowego wskazywali na różne elementy dotyczące obecnej i przyszłej sytuacji życiowej, to badacze chcieli szczególnie poznać jak na dobre samopoczucie finansowe konsumenta wpływają:

• jego cechy i postawy życiowe,
• możliwości jakie płyną dla niego z otoczenia, w którym żyje np. warunki ekonomiczne, zamożność rodziny i społeczności w jakiej funkcjonuje na co dzień, dostęp do edukacji, czy położenie geograficzne miejsca zamieszkania,
• etap życia na jakim się znajduje.

Ważne było również poznanie zachowań finansowych konsumentów, które wpływają na ich dobre samopoczucie finansowe oraz określenie rodzaju wiedzy finansowej jaka wpływa na podejmowanie dobrych decyzji finansowych, które przekładają się na wyższy komfort finansowy konsumenta.

Osobowość

Cechy danej osoby stanowią łącznik pomiędzy wiedzą a zachowaniem. To nasza motywacja i wytrwałość w realizacji celów decydują o tym ile się nauczymy, w jakim stopniu zrealizujemy postawione sobie cele. Chęć poznawania nowych rzeczy popycha nas do poszerzania swojej wiedzy, w tym wiedzy finansowej. Jeśli potrzebujemy dużej niezależności, to także skłania nas do nabywania wielu umiejętności wymaganych do codziennego funkcjonowania. Sam fakt jak siebie oceniamy też może wpływać na nasze decyzje finansowe. Jeśli mamy niską samoocenę, to często chcemy poczuć się lepiej i impulsywnie podejmujemy decyzje o wydatkach, niezależnie od posiadanej wiedzy finanoswej. Łatwiej też poddajemy się presji społecznej i kupujemy rzeczy, za które przepłacamy albo wręcz są one nam niepotrzebne.

Wyniki badania wskazują, że pracowitość, sumienność, odpowiedzialność to cechy, które ułatwiają osiągnięcie dobrego samopoczucia finansowego. Takim osobom łatwej jest np. skrupulatnie planować domowy budżet i nim zarządzać. One też częściej wybiegają w przyszłość i zabezpieczają się przed wystąpieniem różnych nieprzewidzianych zdarzeń. Nie unikają wyzwań finansowych (np. zakup produktów inwestycyjnych), ale też dobrze się do tego przygotowują. I zazwyczaj przykładają większą wagę do regulowania wszystkich zobowiązań na czas.

Kolejna ważna cecha dla osiągniecia dobrego samopoczucia finansowego to wiara w siebie. Jest to czynnik, który zachęca do działania ponieważ mamy zaufanie do tego co robimy, do swojej konsekwencji i systematyczności. Wierzymy, że mądrze zarządzamy swoimi finansami i podejmujemy dobre decyzje finansowe. Nie boimy się działania. Taka postawa ma jednak też swoją wadę – zmniejsza zaufanie do zewnętrznych źródeł wiedzy i porad. Może to być przyczyną utraty szansy na podjęcie lepszej decyzji finansowej i na dalszy rozwój. Dla porównania można podać, że osoby, które mają niskie poczucie wiary w siebie nie podejmują wielu korzystnych dla nich działań, ale za to częściej szukają profesjonalnych porad. W ten sposób również pomagają sobie osiągnąć pewien komfort finansowy.

Wiele elementów związanych z osobowością konsumenta jest bardzo złożonych i ich wpływ na osiągnięcie dobrego samopoczucia finansowego jest niejednoznaczny. Dlatego przełożenie naszych cech osobistych na zachowanie i postrzeganie komfortu finansowego pozostawia nadal duże pole do badania dla psychologii.

Otoczenie w jakim żyjemy

Bez wątpienia środowisko, w którym żyjemy ma duży wpływ na osiągniecie dobrego samopoczucia finansowego. Pozytywne i negatywne doświadczenia finansowe rodziny, znajomych czy przyjaciół oddziaływują na nasze decyzje finansowe. Również informacje, które docierają do nas z szeroko pojętych mediów nie są bez znaczenia. Często zdarza się, że decyzje zakupowe podejmujemy pod wpływem reklamy, trendów wskazywanych w mediach społecznościowych, czy różnych osób kształtujących nasze gusta. Reklama również potrafi nas zachęcić do zaciągnięcia kolejnej pożyczki czy kredytu, które nie zawsze są nam niezbędne.

Nasze otoczenie tworzą również warunki ekonomiczne. Okresy zwiększonego bezrobocia nie sprzyjają uzyskaniu wysokich dochodów i dodatkowych korzyści związanych z zatrudnieniem. A to właśnie dobra praca była przez wielu respondentów wskazywana jako kluczowy element dający szansę na osiągnięcie dobrego samopoczucia finansowego w codziennym życiu.

No i wreszcie wszelkie szoki życiowe takie jak np. choroby, rozwody, nagła śmieć bliskiej osoby. Często diametralnie zmieniają one naszą sytuację finansową, przyczyniając się do jej znacznego pogorszenia. Jest to szczególnie dotkliwe dla osób starszych, które mają mniejsze szanse na odbudowanie swoich finansów, nawiązanie nowych, trwałych relacji i zapewnienie sobie dobrego samopoczucia finansowego w przyszłości.

Etap życia konsumenta

Zarówno osoby w wieku produkcyjnym, jak i emeryci w większości wskazywali te same czynniki, które w ich odczuciu zapewniały dobre samopoczucie finansowe. Dodatkowo osoby starsze z racji wieku mogły odnieść się do swoich doświadczeń związanych z działaniami, które podejmowali w celu zapewnienia sobie zabezpieczenia finansowego na późny okres życia (emerytura, oszczędności). Z perspektywy czasu mogli ocenić skuteczność tych decyzji i wskazać, które z nich dały im największą korzyść, a które były nietrafione. Osoby te miały też większą świadomość wpływu nieprzewidzianych zdarzeń na ich samopoczucie finansowe.

Dla osób w wieku produkcyjnym, które znajdują się na półmetku swojego życia, kwestie zabezpieczenia przyszłości również były ważne dla dobrego samopoczucia finansowego, ale nieco mniej niż dla osób, które już były na emeryturze. Ważniejsze dla nich były natomiast aktualne wyzwania życiowe – wydatki związane z edukacją dzieci, leczeniem czy utrata pracy. Istotny dla nich był również poziom wykształcenie jako czynnik dający szansę na lepiej płatną, stabilną pracę, która zapewnia duży komfort funkcjonowania w obszarze finansów.

Obie grupy respondentów wskazywały na pewne trudności w zmianie swoich zwyczajów i postaw finansowych. Większość z nich była kształtowana od najmłodszych lat i silnie one oddziałują na decyzje finansowe w późniejszych latach. Jeśli nie zostaną zmienione na starcie dorosłego życia, to z czasem szansa na to jest jeszcze mniejsza. I tu pojawia się wskazówka dla osób odpowiedzialnych za edukację finansową – jak najwięcej dobrych postaw i zwyczajów finansowych trzeba kształtować już od najmłodszych lat. To właśnie szczególnie do młodzieży trzeba docierać z edukacją finansową, bo ich zwyczaje w tym zakresie są jeszcze dość elastyczne i można wpływać na ich kształt.

Zachowania finansowe

Wśród zachowań finansowych jako czynniki pozwalające osiągnąć dobre samopoczucie finansowe wymieniono m.in. oszczędzanie, prowadzenia budżetu domowego, nie kupowanie rzeczy zbędnych, zarządzanie długiem, planowanie inwestycji. Generalnie zachowania te można podzielić na cztery grupy:

Zarządzanie pieniędzmi – respondenci wskazywali, że dbają o to, aby mieć wystarczający dochód na pokrycie wydatków i starają się wydawać z umiarem. To zapewnia im lepsze samopoczucie finansowe. Ważne jest też dla nich rozróżnianie pomiędzy rzeczami, które są potrzebne, a tymi które po prostu chcą mieć. Według badanych umiejętność cieszenia się z tego co się ma, bardzo pomaga w uzyskaniu dobrego samopoczucia finansowego. Natomiast szkodzi temu nadmierne zadłużanie się. Respondenci stwierdzali, że korzystając z kredytów konsumpcyjnych czuli, że ich finanse są poza kontrolą i mieli trudności z zarządzaniem takim długiem. A wiedzę do tego pozyskiwali głównie z sieci społecznościowych i ich osobistego doświadczenia.

Poszukiwanie wiedzy – w kwestiach finansowych najchętniej zasięgamy rady bliskich –rodziny, przyjaciół i znajomych. Szczególnie zwracamy się po informacje do tych osób, które naszym zdaniem mają nieco większą wiedzę finansową i do których mamy szczególne zaufanie np. małżonkowie, rodzice, dorosłe dzieci. W poszukiwaniu wiedzy finansowej zaglądamy także do Internetu. Chętnie też uczymy się na „cudzych błędach”. Mamy również świadomość istnienia innych źródeł wiedzy finansowej takich jak np. książki, gazety.

Dla respondentów ważną kwestią była także edukacja szkolna, która w wielu przypadkach nie dawała konkretnej wiedzy finansowej, ale kształtowała umiejętność samodzielnego poszukiwania wiedzy w różnych źródłach. Co ciekawe ludzie, którzy dłużej się uczyli posiadali więcej pozytywnych zachowań finansowych oraz mieli niższe ryzyko ogłoszenia upadłości konsumenckiej oraz wyższy scoring kredytowy.

Planowanie i ustalanie celów – respondenci byli zgodni, że planowanie, ustalanie celów finansowych oraz zarządzanie budżetem domowym są kluczowe dla osiągnięcia w przyszłości dobrego samopoczucia finansowego. Prowadzenie budżetu daje poczucie bezpieczeństwa i kontroli wydatków.

Wiele działań finansowych ma miejsce ponieważ ludzie ustalają sobie cele finansowe, które konsekwentnie realizują. Oczywiście powinny one być realistyczne, osiągalne. Cele finansowe w pewnym stopniu zależą od etapu życia na jakim jesteśmy i podlegają zmianie. Pojawienie się dzieci wpływa zazwyczaj na zmianę celów finansowych. Ludzie w średnim wieku stawiają sobie cele długoterminowe np. zabezpieczenie emerytalne czy spłata kredytu hipotecznego.

Posiadanie celu finansowego często skłania ludzi do sporządzenia planu finansowego na dłuższy okres. I taki plan pomaga zarządzać budżetem w dłuższym okresie, a to sprzyja osiągnięciu dobrego samopoczucia finansowego.

Realizacja planów – respondenci podkreślali przepaść pomiędzy planowaniem a realizacją. Często wynika to z uświadomienia sobie wielkości i trudności wyzwania. Wiemy co należy zrobić, ale nie wiemy jak lub nie mamy do tego motywacji.

Badane osoby wskazywały, że dla osiągniecia dobrego samopoczucia finansowego niezbędne jest systematyczne oszczędzanie. I to rozumiane dosłownie jako odkładanie pieniędzy na rachunek bankowy, ale również jako niższe wydatki. Dobrym narzędziem wspomagającym realizację tego celu jest codzienne prowadzenie budżetu domowego.

Wiedza finansowa

Dla badaczy szczególnie interesujące było poznanie czy i jaki rodzaj wiedzy pomaga osobom w uzyskaniu dobrego samopoczucia finansowego. Kluczowe dla analizy było odkrycie, że wiedza sama w sobie jest niewystarczająca do inicjowania pewnych zachowań, jak również zmiany tych zachowań. Dane działanie jest powiązane z wiedzą za pośrednictwem cech osobowościowych konsumenta, już posiadanych przez niego umiejętności, doświadczeń oraz kontekstu, w którym to działanie jest podejmowane. Ten kontekst ma bardzo duże znaczenie bowiem często wymaga dodatkowych prac, aby to zasadnicze działanie mogło być podjęte.

Respondenci podkreślali, że ważniejsze dla nich jest wiedzieć jak coś zrobić niż sam fakt, że trzeba coś zrobić. Ten zbiór umiejętności określono jako „zdolności finansowe” i dotyczą one:

• wiedzy gdzie szukać wiarygodnych informacji do podejmowania decyzji finansowych,
• umiejętności wykorzystania danych finansowych do podejmowania decyzji finansowych,
• umiejętności realizacji podjętych decyzji finansowych, ich monitorowania i korekty jeśli pojawi się taka potrzeba.

Zatem oprócz wiedzy finansowej ważna dla naszego dobrego samopoczucia finansowego jest również umiejętność i zdolność wykorzystania tej wiedzy.

Należy też pamiętać, że realizacja celów wymagających systematycznej pracy potrzebuje nie tylko wiedzy, ale też znajomości technik i narzędzi. Ważne jest zatem dotarcie do nich i nabycie umiejętności korzystania z nich.

Nie należy zapominać także, że realizacja różnych decyzji zmierzających do osiągnięcia komfortu finansowego generuje często zmiany w naszym życiu, a radzenie sobie ze zmianą jest umiejętnością samą w sobie.

Podsumowując, wyniki przytoczonego badania wskazują, że podniesienie umiejętności finansowych konsumentów nie oznacza tylko przekazania wiedzy co trzeba zrobić, ale należy również pomóc konsumentom rozwijać umiejętności wykorzystywania tej wiedzy. Podniesienie dobrego samopoczucia finansowego konsumentów będzie możliwe jeśli konsumenci będą:

• wiedzieć jak coś zrobić,
• mieli pewność jak coś zrobić skutecznie,
• mieli wiarę, że to co się robi ma wartość,
• posiadali możliwość zrobienia planowanej rzeczy,
• znajdowali się w sprzyjających okolicznościach do zrobienia planowanej rzeczy.

I nie każdy sposób zdobywania wiedzy jest tak samo efektywny. Podejmując edukację konsumentów trzeba wziąć pod uwagę ich potrzeby i możliwości w tym zakresie.

[1] „Financial well-being: The goal of financial education”, CFPB, 01.2015